«Οχτώ αιώνες π.Χ. Έλληνες ναυτικοί είχαν ξεκινήσει από τις ακρογιαλιές την Ιωνίας και την Αιολίδας έστηναν τα εμπορικά τους στις ακτές της Mεσογείου και της Μαύρης Θάλασσας, απ’ τις εκβολές του Δον μέχρι τα στενά του Γιβραλτάρ.

Ως το 1922, στις ίδιες αυτές ακρογιαλιές της Μ. Ασίας ζούσαν Έλληνες, ναυτικοί και έμποροι όπως και οι πρόγονοί τους, γεωργοί, υπάλληλοι, μηχανικοί, που χάρη στην ικανότητα και την επιμονή τους είχαν επιβληθεί στους Τούρκους και ήταν το ζωντανό στοιχείο του πληθυσμού.

Το 1914, πολλοί από αυτούς αναγκάστηκαν να ξεπατριστούν στα νησιά του ελληνικού αρχιπελάγους για να γλιτώσουνε τη στρατολογία στον τούρκικο στρατό και να σωθούν από τους διωγμούς που είχαν αρχίσει οι Τούρκοι εναντίων των χριστιανών.

Όταν έγινε η ειρήνη αναγνωρίστηκε στην Ελλάδα μία ζώνη επιρροής στην περιοχή της Σμύρνης και των Σάρδεων. Με αυτό εκπληρώνονταν η ευχή όλων εκείνων που διεκδικούσαν για το νέο ελληνικό κράτος την κληρονομιά του Βυζαντίου, θεωρώντας το Αιγαίο σα θάλασσα ελληνική και την ελληνική Ασία σα μία προχωρημένη θέση του ευρωπαϊκού πνεύματος αντίκρυ στον κόσμο της Ανατολής.

Αλλά στα 1922, ύστερα από μία θριαμβευτική εκστρατεία που έφερε τον ελληνικό στρατό ως την πόλη της Άγκυρας, η καταστροφή της Σμύρνης εσήμανε την κατάρρευση του Ελληνισμού της Μικράς Ασίας. Αποφασίστηκε να γίνει η ανταλλαγή των πληθυσμών. Ενάμιση εκατομμύριο πρόσφυγες κατέφυγαν στην Ευρωπαϊκή Ελλάδα. Ήταν η μεγαλύτερη καταστραφή του σύγχρονου Ελληνισμού».

(Πρόλογος του Pierre Amandry στη Γαλλική έκδοση της «Αιολικής Γης» του Βενέζη)

Στη Μικρά Ασία, την πανάρχαια κοιτίδα του ελληνικού πολιτισμού γεννήθηκε ο Όμηρος και μαζί με αυτόν η επική ποίηση. Ο Θαλής ο Μιλήσιος ο ιδρυτής της πρώτης φιλοσοφικής σχολής του κόσμου, ο Ηράκλειτος ο Εφέσιος, ο Πυθαγόρας ο Σάμιος, ο πατέρας της ιστορίας Ηρόδοτος από την Αλικαρνασό, έθεσαν εκεί τα πρώτα φιλοσοφικά ερωτήματα για την φύση και τον κόσμο.

Αργότερα, στη Καππαδοκία, οι Πατέρες της Εκκλησίας (Μέγας Βασίλειος, Γρηγόριος Ναζιανζηνος, Γρηγόριος Νύσσης) προσπάθησαν να εναρμονίσουν την ελληνική φιλοσοφία του καιρού τους με τον Χριστιανισμό (4ος αιώνας). Στους Βυζαντινούς χρόνους, ο χώρος της Μικράς Ασίας κατέστη η σπονδυλική στήλη της νέας αυτοκρατορίας, στην οποία πρόσφερε τους καλύτερους αυτοκράτορες πολιτικούς και στρατιωτικούς.

Στα πεντακόσια χρόνια της τουρκοκρατίας, η πολιτιστική και εκπαιδευτική υπεροχή του Μικρασιατικού Ελληνισμού κατάφερε να μείνει αλώβητη, παρά την πληθυσμιακή μείωση του ελληνικού στοιχείου από τις συνεχείς σφαγές. Ο Ελληνισμός συρρικνώθηκε σημαντικά, κατόρθωσε όμως να επιβιώσει κάτω από την σκέπη της Εκκλησίας. Οι Χριστιανικές Ελληνικές κοινότητες, παράδειγμα αυτοκυριαρχημένης κοινωνίας με συλλογική δράση δημιούργησαν αξιοζήλευτα εκπαιδευτικά ιδρύματα, νοσοκομεία – με τις γενναιόδωρες εισφορές πλούσιων ευεργετών. Το υψηλό βιοτικό επίπεδο και η ενασχόληση με την ναυτιλία συνέβαλαν στη διατήρηση της ελληνικής γλώσσας. Η Σμύρνη έγινε το μεγαλύτερο πνευματικό κέντρο της Μικράς Ασίας με το ελληνικό στοιχείο να κυριαρχεί.

Με το κίνημα των Νεότουρκων (1908), πρώτο ξύπνημα του τουρκικού εθνικισμού, ξεκίνησε το πιο οδυνηρό δράμα του Ελληνισμού : Οι βαλκανικοί πόλεμοι, η απαρχή των διωγμών, ο πρώτος παγκόσμιος με την αποστολή των Ελλήνων στα «τάγματα εργασίας» της Ανατολής, η ελληνική απόβαση (Μάιος 1919), η οδυνηρή Μικρασιατική εκστρατεία, η κατάρρευση του μετώπου, οι σφαγές, η προσφυγιά. Ενάμιση εκατομμύριο πρόσφυγες εξαναγκάστηκαν να αποχωριστούν τη γη που πότισαν με αίμα και ιδρώτα.

Ο μικρασιατικός ελληνισμός μπορεί να διαχωριστεί σε 4 περιοχές:

1. Στην Ιωνία
2. Στην Προποντίδα
3. Στην Καππαδοκία
4. Στον Πόντο

Οι ελληνικοί πληθυσμοί της Οθωμανικής αυτοκρατορίας ήταν οργανωμένοι σε κοινότητες, σύμφωνα με την οθωμανική πρακτική του Μιλλέτ, του θρησκευτικού έθνους. Κεφαλή του ορθόδοξου Μιλλέτ, ήταν το Οικουμενικό Πατριαρχείο.

Οι Ελληνικές κοινότητες, πριν το 1922, έλεγχαν το 50% του κεφαλαίου της βιομηχανίας και το 60% των θέσεων εργασίας στον κλάδο της μεταποίησης.

«Αν πεινούμε και υποφέρουμε εμείς οι Τούρκοι,-έγραφε το φυλλάδιο- αιτία είναι οι γκιαούρηδες που στα χέρια τους κρατούνε τον πλούτο μας και το εμπόριο μας.» (Ματωμένα χώματα, Διδώ Σωτηρίου).

Το 1914, το 46% από τους τραπεζίτες ήταν Έλληνες. Ο αριθμός των Ελλήνων μαθητών ήταν διπλάσιος από των Μουσουλμάνων σε όλη την Αυτοκρατορία και η Ελληνική γλώσσα ήταν η γλώσσα των εμπόρων και της υψηλής κοινωνίας.

Παρουσία των Ελλήνων στην Μικρά Ασία:

Μίλητος:

Έφεσος:

Αναπαράσταση της αρχαίας Περγάμου χτισμένης σε λόφο:

Η βιβλιοθήκη της Αρχαίας Περγάμου περιλάμβανε 200.000 βιβλία, μέρος των οποίων αποτέλεσε γαμήλιο δώρο του Μάρκου Αντώνιου στην Κλεοπάτρα. Εκεί δημιουργήθηκε η περγαμηνή, ως νέο υλικό για γραφή. Ο βωμός του Δία από την Ακρόπολή της βρίσκεται σήμερα στο ομώνυμο μουσείο του Βερολίνου.