Ακολουθώντας τη κλέφτικη παράδοση της Ρούμελης  και των πολεμιστών της Επανάστασης, το ονομαστό σώμα των Ευζώνων με την εξαιρετική του δράση αναμίχθηκε με θρύλους.  Το 1912, τα Τάγματα Ευζώνων έγιναν 6 αποτελώντας ένα από τα ενδοξότερα συντάγματα, το 5/42 Σύνταγμα, με έδρα τη Λαμία .

Κληρωτοί στρατεύσιμοι, από τα ορεινά των νομών Φθιώτιδας, Ευρυτανίας, Φωκίδας και Βοιωτίας έμελλαν να συμμετάσχουν και να διακριθούν στο Μακεδονικό Αγώνα, στους Βαλκανικούς Πολέμους,  στην εκστρατεία της Ουκρανίας και στο μικρασιατικό μέτωπο όπου πρωταγωνίστησαν σε όλες τις μάχες στα χώματα της Ιωνικής γης.

Η στολή τους περιλάμβανε τη φέρμελη (γιλέκο), το μειντάνι (ιματίδιο) από λευκό μάλλινο ύφασμα με μάλλινα μωβ γαιτάνια,  το φάριο (κόκκινο φέσι), μαύρη φούστα μεταξωτή φουστανέλλα,  περικνημίδες, τσαρούχια, φαιή κάπα, στέμμα και εθνόσημο.

Κορυφαία μορφή του 5/42 υπήρξε ο στρατηγός Νικόλαος Πλαστήρας, πρότυπο φιλοπατρίας, ηρωισμού, ανθρωπισμού και χρέους.  Γεννήθηκε στο Βούνεσι της Καρδίτσας (1883-1953) από πατέρα ράφτη και μητέρα υφάντρα. Εικοσάχρονος,  κατατάχθηκε στο στρατό, αργότερα συμμετείχε στο «Στρατιωτικό Σύνδεσμο» των αξιωματικών που διενήργησαν  το κίνημα στο Γουδί,  ενέπνευσε με την ανδρεία του στους Βαλκανικούς Πολέμους.  Προήχθη σε αντισυνταγματάρχη «επ’ ανδραγαθία», συνετέλεσε στην αναδιοργάνωση του στρατού .

Ο Πλαστήρας , μαζί με τη σκληρή στρατιωτική εκπαίδευση διοργάνωσε αθλητικές και ψυχαγωγικές εκδηλώσεις ,προπονήσεις, αγώνες με έπαθλα και διακρίσεις.  Σκοπός του πάντα ήταν να διατηρήσει υψηλό το ηθικό αλλά παράλληλα και τη πειθαρχία των στρατιωτών.

«Καιρός είναι να παρακολουθήσουμε κι έναν ενδιαφέροντα ποδοσφαιρικό αγώνα μεταξύ του 5/42 συντάγματος ευζώνων και της πρώτης μεραρχίας. Παρωδία ποδοσφαίρου ,που προκαλούσε δέος στην αντίπαλο ομάδα των ευζώνων και γέλια στους θεατές. Οι εύζωνοι κυνηγούσαν τη μπάλα ορμητικά σα σμήνη καμικάζι.  Έντρομος ο διαιτητής έσπασε τη μια πλευρά του γηπέδου και σφύριζε χωρίς κανείς να τον ακούει. Οι αντίπαλοι  των ευζώνων ποδοσφαιριστές της μεραρχίας έτρεχαν κι αυτοί ν΄αποφύγουν τη μάχη σώμα προς σώμα.»

Κώστας Ντούλας, «Ένας φαντάρος θυμάται τον Μικρασιατικό πόλεμο.»

Γνώρισε το απόγειο της δόξας του όμως, στη Μικρασιατική Εκστρατεία, όταν προέλασε με τους άνδρες του , πέρα από το Σαγγάριο ποταμό.  Εκεί, το 5/42 αναδείχθηκε ως η πλέον επίλεκτη μονάδα του ελληνικού στρατού. Η ορμητικότητα τους και ο πανικός που προκαλούσαν  τους έκαναν  να κερδίσουν  την επωνυμία  Seytanasker (o στρατός του διαβόλου )  από τους Τούρκους. Τον ίδιο τον αποκαλούσαν Karapiper (μαύρο πιπέρι), εξ αιτίας του μελαψού του χρώματος.

«Στου Μοσκόβη τον καφενέ ητρέξανε ούλοι να χαιρετίσουνε το Μαύρο Καβαλάρη. Τον ητρατάρανε ροσόλια (λικέρ ρόδου) και γλυκά.  Ήδωκεν του και ένα κοριτσάκι τα΄μορφότερα λούλουδα τα Άλατσάτου. Τα΄ριξεν τ άλόγου του ο Πλαστήρας και τσ΄είπε 

-Φαρμάκι δώμουτε. Να φύετε, η Σμύρνη κάηκε, έρχονται οι Τούρκοι, θα σας σφάξουνε. Φύετε.

Μα πού μυαλά. Ήμπανε οι Τσέτες.»

Πηγή : « Ερυθραία, ένας ευλογημένος μικρόκοσμος στη καρδιά της Ιωνίας», Μ.Κορομηλά-Θ.Κοντάρας.

«Τι ζητωκραυγάζετε. Επιστρέφουμε νικημένοι, κατεστραμμένοι.»

Αρχείο Πηνελόπης Δέλτα, για τον Νικόλαο Πλαστήρα.

«Δόθηκαν πολλές και σκληρές μάχες, εκεί στα βάθη της Ανατολής,  είναι αδύνατο να περιγραφούν όλες.  Μια και μόνο, όμως, είναι αρκετή, για να δώσει τη πραγματικότητα της εκστρατείας του Σαγγάριου. Και μόνο η λέξη «Καλέ Γκρότο» προκαλεί, μέχρι σήμερα, το δέος σ ΄εκείνους , που σκαρφάλωσαν στις αιχμηρές κορυφές του- εκεί ,που λευκάζουν ακόμη τα άταφα οστά εκατοντάδων ηρώων μας.»

                                                                                                         Γιάννης Καψής, Χαμένες Πατρίδες

Ο  «Μαύρος Καβαλάρης», όπως τον αποκαλούσαν, διακρίθηκε στις μάχες στο Σαγγάριο ποταμό, κατά τη τουρκική αντεπίθεση η οποία προκάλεσε τη κατάρρευση του Μετώπου και στο τέλος μετέφερε τα λείψανα της Στρατιάς, σε «πλήρη τάξη», στη Χίο και στη Μυτιλήνη. Μεγάλης σπουδαιότητας και η διάσωση χιλιάδων προσφύγων  από τη μανία των Τσετών , τις σφαγές και την ατίμωση, δίνοντας τη δυνατότητα να κινηθούν προς το Τσεσμέ ώστε να διαφύγουν.

«Το πρωί της  28^ης Αυγούστου (1922), το 5/42 έφθασε στο Σταυρό, εκεί όπου ο δρόμος χωρίζει προς το Τσεσμέ...μαζεύουν στο δρόμο φρούτα, στα χωριά κανένα καρβέλι ψωμί -τρώνε όποτε έχουν, αλλά πολεμούν πάντοτε με την ίδια ορμή …κι ο Πλαστήρας ακλόνητος πάνω στ΄άλογο του.  Παρακολουθεί τα πάντα, εμψυχώνει τους άνδρες του.  Και πολλές φορές, τη νύκτα, τους αφήνει να κοιμηθούν χωρίς να βγάλουν σκοπιές.  Μένει ο ίδιος άγρυπνος πάνω στ ΄άλογο του, φροντίζοντας για τα παλληκάρια του - μάρτυρες οι ίδιοι οι άνδρες του 5/42 που τον είχαν δει με τα μάτια τους στο καραούλι.  Είχε γίνει κάτισχνος, τα οστά του προσώπου του ξεχώριζαν κάτω από την ηλιοκαμένη, τη μαυρισμένη επιδερμίδα του…Οι τρομαγμένοι, οι πανικόβλητοι πρόσφυγες, αυτοί που έφευγαν όσο πιο γρήγορα μπορούσαν, σταματούσαν για να φιλήσουν τα πληγιασμένα χέρια των στρατιωτών μας. …

Και μέσα στη καταχνιά του πρωινού, φάνηκαν οι Τσέτες του Μπεχλιβάν.  Κάλπαζαν ουρλιάζοντας - θύμιζαν τις ορδές του Αττίλα.  Ορμούσαν κατά των προσφύγων και τους σπάθιζαν,  κάρφωναν στα ξίφη τους ματωμένα κεφάλια και τα εξεσφενδόνιζαν στον αέρα.  Δεν τους αρκούσε το ξερίζωμα του Ελληνισμού, ήθελαν τον αφανισμό του.

Γιάννης Καψής, Χαμένες Πατρίδες.

Νυμφαίο, Μπουρνάμπασι, Κοζαγάτς, Καζιμίρ, Βουρλά, Αλάτσατα, και άλλοι τόσοι τόποι της Ιωνίας  όπου προσπάθησε να ανακόψει τις τουρκικές επιθέσεις, ως τις 2 Σεπτεμβρίου 1922 όταν το θρυλικό 5/42, τελευταίο στρατιωτικό σώμα, εγκατέλειπε τη Μικρά Ασία για τη Χίο.

Την 1^η Ιουλίου, το 5/42 εξόρμησε στο Αξάρι, όπου είχαν την έδρα τους οι Τσέτες, σώμα ατάκτων.  Τους αιφνιδίασαν και τους ανάγκασαν σε φυγή, αφού διένυσαν αγόγγυστα 50 ολόκληρα χιλιόμετρα, με αποτέλεσμα να μείνουν  πίσω τους άφθονα λάφυρα και να διασωθούν εκατοντάδες γυναικόπαιδα.

Ο διοικητής του Σώματος στρατού Σμύρνης,  στρατηγός Ιωάννου, ήθελε :

 «η Μεραρχία Σμύρνης να καταλάβει το Αξάρι και να προφθάσει τον Πλαστήρα με τους Τσολιάδες του, που αν και ανήκε στο νότιο συγκρότημα, διατάχθηκε να προσκολληθεί στον Ιωάννου.  Η μάχη (μέχρι το βράδι) συνεχίζεται με πείσμα, ο εχθρός αντιστέκεται σκληρά. Αλλά ο  Ιωάννου ανυπομονεί.

- Κάντε γρήγορα, μωρέ…φωνάζει στους αξιωματικούς του. Θα μας το πάρει ο Πλαστήρας  το Αξάρι.

Τόσος ήταν ο συναγωνισμός.  Αλλ΄ ο Ιωάννου είχε δίκιο .Την επομένη, οι Τούρκοι υποχωρούν…Κι ο επικεφαλής, ταγματάρχης Μπουρδάρας, αναφέρει ότι το Αξάρι κατέχεται από το 5/42.

-Πότε, μωρέ, το πήρατε … ρωτά θυμωμένος ο Ιωάννου.

-Χθες το βράδι, στρατηγέ μου.

-Το βράδυ…Πενήντα χιλιόμετρα σε μια μέρα. Πες στον Πλαστήρα, ότι θα μου κουράσει τους Τσολιάδες μου.»

Ο  αλτρουιστής Πλαστήρας διέθετε μεγάλο  μέρος του μισθού του για τα ορφανά και άλλους άπορους, με αποτέλεσμα να τρέφεται συχνά με λίγες ελιές, ψωμί και τυρί. Υιοθέτησε επτά ορφανά.  Η δημοτικότητα του έκανε πολλούς να δώσουν το όνομα Πλαστήρας στα παιδιά τους.  Αρνούμενος να πάρει δάνειο, δεν απέκτησε ποτέ δικό του σπίτι, αρνούνταν να δώσει δουλειά στον άνεργο αδελφό του και σύνταξη στην αδελφή του.

Εξορίστηκε, καταδικάστηκε σε θάνατο, υπήρξε αρχηγός κράτους και τρείς φορές Πρωθυπουργός.  Στα προσωπικά του είδη, βρέθηκε ένα χρεωστικό για το κρεβάτι που έχασε στην εκστρατεία και 8 δραχμές με το σημείωμα να αποδοθούν στο Δημόσιο, ως αποζημίωση.   Η κληρονομιά που άφησε στη προσφυγοπούλα ψυχοκόρη του ήταν 216 δραχμές, 10 δολάρια και τη λακωνική προφορική του διαθήκη  « Όλα για την Ελλάδα».

Στο ταλαιπωρημένο κορμί του, ο γιατρός που υπέγραψε το πιστοποιητικό θανάτου, μέτρησε 27 σπαθιές και 9 σημάδια από βλήματα.  Λίγα χρόνια αργότερα, η καρδιά του, που φυλασσόταν από το φίλο και γιατρό του, Αντώνη Παπαϊωάννου, μεταφέρθηκε σύμφωνα με την επιθυμία του, στο λαογραφικό μουσείο της Καρδίτσας, όπου φυλάσσεται.

Οινοχωρίτες που πολέμησαν στα χώματα της Ιωνίας και έφεραν μαζί τους ανεξίτηλες μνήμες.  Αφηγήσεις από ένδοξες μάχες, το Αφιόν Καραχισάρ, το Σαγγάριο, την εξαντλητική πορεία στην Αλμυρά έρημο, το προ των πυλών της  Άγκυρας καταληφθέν οχυρό του γρανιτένιου βράχου Καλέ Γκρότο και τα τραγικά γεγονότα της Καταστροφής.

Σταύρος Ιωάννου Παπαπαναγιώτου (αξιωματικός, 5/42 ΣΕ)

Ιωάννης Χρ. Νικολάου (δεν επέστρεψε)

Ευθύμιος Κ. Παπαπαναγιώτου( φαρμακοποιός, έφεδρος αξιωματικός)

Ιωάννης Σ. Πολίτης (αξιωματικός Στρατιωτικής Δικαιοσύνης)

Δημήτριος Κ. Παπαπαναγιώτου (δάσκαλος, έφεδρος αξιωματικός)

Κωνσταντίνος Σ. Πολίτης (υπαξιωματικός)

15^η Οκτωβρίου 1820.  Μετά την νίκη στο Τσεντίς Χάν, ο Συνταγματάρχης Νικόλαος Πλαστήρας στους ώμους ευζώνων

Απόσπασμα του 5/42 ΣΕ στην εκστρατεία της Μικράς Ασίας

Συνταγματάρχης Νικόλαος Πλαστήρας, Διοικητής 5/42 Συντάγματος Ευζώνων.  Οι γωνίες στο αριστερό μπράτσο σημαίνουν 5 χρόνια υπηρεσίας στο μέτωπο (10 γωνίες επί 6 μήνες).  Οι γωνίες στο δεξί φανερώνουν τα πολεμικά τραύματα

Ο Νικόλαος Πλαστήρας έφιππος στο Μικρασιατικό Μέτωπο.  Το άλογό του είναι λάφυρο από την εκστρατεία στην Ουκρανία

Εύζωνας

Αποβίβαση Ευζώνων στην Σμύρνη, 1919

Ο Πλαστήρας με ορφανά που είχε υιοθετήσει

Αποβίβαση Ελληνικών στρατευμάτων στην Σμύρνη.

Διλοχία του 5/42 ΣΕ στην Οδησσό, Ουκρανία

Σαλπιστής του 5/42 ΣΕ στο μέτωπο της Μικράς Ασίας.

Εύζωνας γράφει γράμμα στους αγαπημένους του τον Χειμώνα του 1921-1922.  Με το άλλο χέρι κρατά το όπλο σε ετοιμότητα, Εθνικό Ιστορικό Μουσείο, Αθήνα.

Εύζωνοι με την πολεμική τους εξάρτυση κατά την Μικρασιατική εκστρατεία, 1920-1921, Εθνικό Ιστορικό Μουσείο, Αθήνα

Τοποθέτηση συρματοπλέγματος στο μικρασιατικό μέτωπο. (Εθνικό Ιστορικό Μουσείο, Αθήνα)

Προέλαση του Ελληνικού Ιππικού κατά τις πολεμικές επιχειρήσεις Μάρτιο του 1921

Σιδηροδρομικός συρμός μεταφέρει στρατεύματα